श्राद्ध कर्म - श्रद्धा , शास्त्र कि कर्मकांड ?

श्राद्ध कर्म - श्रद्धा , शास्त्र कि कर्मकांड ?                          ५ फेब्रुवारी २०१६

आपल्या समजात "श्राद्ध कर्म" श्रद्धा म्हणून करणारा एक वर्ग आहे , तसेच  या गोष्टीला थोतांड समजून अंधश्रद्धेचा आधार देणारा दुसरा वर्ग आहे.

दोनही वर्गांचे त्या बाबतीत काही ठोकताळे आणि वाद विवाद असतात….

श्रध्ये आणि अंध श्रध्ये मध्ये एक बारीक रेषा असते …. जेंव्हा शास्त्राचा आधार प्रमाण असतो तेंव्हा ती श्रद्धा , नसता अंधश्रद्धा !

या लेखाचा उद्देश "श्राद्ध कर्मा " मागील शास्त्र समजून घेणे , माझा या विषयावर अधिकार नाही , पण वेग वेगळ्या वाचनातून जसे समजत गेले  ते एकत्रित करणे हा उद्देश … काही उणीवा / चुका असतील तर जाणकारांनी प्रकाश टाकावा …

हा विषय एकूणच खूपच  गहन अहे.

_____________________________________________________________________________________________________

प्रथम अध्यात्मा नुसार मानवी देहाची रचना समजून घेणे महत्वाचे … हा देह एकूण ४ विभागात वाटला गेलेला आहे  - स्थूल देह म्हणजे कि "शरीर" , मनोदेह म्हणजे " मन ",  कारण देह म्हणजे " बुद्धी " आणि महाकारण देह म्हणजे " अहम "

शास्त्रानुसार मनुष्याचे शरीर पाच तत्व - अग्नी, पाणी, पृथ्वी, वायू, आकाश या पासून निर्माण होऊन शेवटी त्यात विलीन होते … मृत्यू पश्चात स्थूल देह तर पंच तत्वात विलीन होतो , पण त्याच वेळेस बाकी इतर देह म्हणजे " मन , बुद्धी आणि अहम " एकत्रित पणे बाहेर पडतात त्याला " लिंगदेह " म्हणतात …

हा लिंग देह अनंताच्या प्रवासाला निघतो !

अध्यात्मा नुसार या लिंग देहाला पुढच्या प्रवासाला गती मिळावयास हवी , त्या करिता तो देह हलका असणे महत्वाचे … भौतिक शास्त्रा च्या नियमा नुसार जडत्व आणि गती एकदुसर्याला पूरक !

लिंग देहात जितक्या इच्छा  , आकांक्षा , वासना राहिल्या असतील त्या वर त्याचे  जडत्व ठरते , आणि जितके जडत्व तितका पुढचा प्रवास कठीण होत जातो … यालाच सदगती न मिळणे असे म्हणू शकतो.

गेलेल्या व्यक्ती ला श्रद्धांजली वाहताना " आत्म्याला सदगती मिळो " अशी प्रार्थना करण्या मागचे हे शास्त्र !

श्राद्धकर्म  म्हणजे  लिंग देहाचे जडत्व कमी करून पुढच्या प्रवासाला शक्ती देण्याचा विधी ….

याच कारणामुळे मृत्युनंतर वर्षभर आणि त्यांनतर मृत व्यक्तीला जन्म-मरणाच्या बंधनातून मुक्त करण्यासाठी श्राद्धकर्म केले जाते.

दिवसाचे पाच भाग केल्यानंतर चवथ्या भागाला अपराह्नकाल म्हणतात. त्या वेळेत श्राद्ध करतात , ती वेळ म्हणजे दुपारी १२ नंतर ची .

श्राद्ध विधीतील काही विधी मागील शास्त्र -

श्राद्धामध्ये भाताच्या पिंडाचे महत्व -

तांदूळ हा सर्व समावेशक पदार्थ , तांदुळाचा जेंव्हा भात करतो तेंव्हा त्याची आर्द्रता वाढते

ज्या वेळी दहाव्या दिवशी मृतदेहाला आवाहन करून भाताचा  गोल बनवून त्यावर संस्कार केले जातात, त्या वेळेस पिंडात लिंग देहातील लहरींचे आगमन होते लिंग देहाचे प्रतिक म्हणून भाताच्या पिंडाचे महत्व आहे.

पिंड हा केवळ भाताचा नसून त्यात सर्व अन्नातील थोडा थोडा भाग घेण्याची पद्धत आहे ,

जडत्वा ला आसक्ती हि कारणीभूत असते , आसक्ती मागे अन्न पदार्थांचा वाटा सगळ्यात मोठा , प्रत्येक जिवाची अन्नाविषयीची आवड-निवड वेगळी असते. या सर्व आवडींचे निदर्शक म्हणून गोड, तिखट अशा प्रत्येक चवीतील पदार्थांनी युक्त असलेल्या अन्नांतील थोडा थोडा भाग घेऊन त्याच्या साहाय्याने पिंड बनवायची पद्धत आहे.

मधातून थंडावा निर्माण होत असल्या मुळे त्यात लहरी आकर्षित होऊन , पिंडा मध्ये वास्तव्य करितात म्हणून मधाचे महत्व.

तांदुळाच्या खिरी चे महत्व -

‘श्राद्धामध्ये पितरांना नैवेद्य दाखवून त्यांना संतुष्ट करण्यासाठी गोड पदार्थ म्हणून तांदुळाची खीर बनवतात. यात वापरलेल्या पदार्था मध्ये  साखर हा मधुर रसाचे दर्शक, दूध हे चैतन्याचा  व तांदूळ हे सर्वसमावेशक म्हणून वापरले जातात.

दर्भाचे महत्व -

`दर्भ हि  चपळता किंवा जलदता निर्माण करणारी वनस्पती  , म्हणून दर्भाच्या  साहाय्याने विधी केला असता, त्यातून प्रक्षेपित होणार्‍या लहरींमुळे श्राद्धातील प्रत्येक विधीला गती मिळते आणि त्यायोगे लिंग देहाला पुढची गती प्राप्त करता येते.

सव्य आणि अपसव्य -

उजव्या खांद्यावर सूर्य नाडी आणि डाव्या खांद्यावर चंद्र नाडी असते. सुर्य नाडी कर्तव्य दक्ष असते आणि कर्तव्य पार पाडण्यास भाग पाडते अथवा प्रवृत्त करते.

पितृ ऋणातून मुक्त होण्या साठी "अपसव्य" करून पितरांची जबादारी घेण्या करिता उजव्या खांद्या वर जानवे घेतले जाते. डावी किंवा चंद्र नाडी तटस्थ असते. ती प्रत्येक कर्म करीत असताना व्यक्तीला तटस्थ ठेवते. त्या मुले इतर वेळेस जानवे डाव्या खांद्या वर ठेवून  सव्य केले जाते.

इतर काही गोष्टी - 

श्राद्धासाठी एकच ब्राह्मण मिळाल्यास त्याला पितृस्थानी बसवून देवस्थानी शाळीग्राम अथवा बाळकृष्ण ठेवावा

·         श्राद्धात रांगोळीच्या भुकटीने रांगोळी काढू नये

·         श्राद्धामध्ये रांगोळी भस्माने काढावी

·         श्राद्धाच्या दिवशी जेवल्यानंतरही चूळ भरू नये

आपल्या धर्मात या बद्दल बरेच काही लिहून ठेवले आहे , कुठलेही कर्म करीत असताना त्या मागील शास्त्र समजून केले  तर फलनिष्पत्ती लवकर होते !

महाभारत आणि रामायणात पण श्राद्ध कर्माचे दाखले आहेत , त्या मुळे हि अंधश्रद्धा तर नक्कीच नाही.

शेवटी काय श्रद्धापूर्वक केलेले कृत्य म्हणजे श्राद्ध !

अजूनही बरीच अनुत्तरीत प्रश्ने आहेत, त्यांची उत्तरे शोधण्याचा प्रयत्न पुन्हा कधी …

बिपीन कुलकर्णी

(संदर्भ - धर्मसिंधु , निर्णय सिंधू , सनातन आणि इतर )